Lý Duyên Khởi

Thông thường, khi gặp những khó khăn, bất an, sầu muộn, chúng ta hay làm một điều giản dị là đổ lỗi tất cả cho người kia, đổ thừa cho hoàn cảnh. Nếu chịu khó nhận diện một cách tích cực dựa trên nền tảng giáo lý Duyên Khởi, chúng ta sẽ điều chỉnh được mọi vấn đề một cách dễ dàng. Thế nào là tích cực? Như ta đã biết, không việc gì phát sinh mà không tùy thuộc vào các nhân và duyên. Chúng ta cứ tưởng sự đổ vỡ của đời sống hiện tại là điều gì xảy ra thật tình cờ. Một lời nói gây tổn thương không là gì cả, có thể như làm gió thoảng qua, nhưng nếu nhiều lời gây tổn thương ngày qua ngày chồng chất sẽ trở thành giông bão làm sụp đổ. Tuy người Việt chúng ta thường rất giỏi chịu đựng, nhưng không có nghĩa là chịu đựng thì mọi chuyện đến với mình đều trôi qua ngay rồi biến mất.
Tâm ta không phải là mặt nước - nếu ta vẽ lên mặt nước thì ngay liền sau đó mặt nước trở lại bình yên, phẳng lặng. Nhưng tâm thức ta một khi được vẽ lên những vết hằn của phiền muộn, bất an, tổn thương nó lưu giữ không bao giờ mất. Nó sẽ cất giữ vào bên trong để chờ đợi cơ hội tái hiện và lần thứ hai biểu hiện thì không phải biểu hiện với hình dạng cái mầm lúc ban đầu mà nó đã mọc thành cái cây. Nhưng chưa hết, nếu ta cố tình chế ngự, ra sức loại trừ thì những xung động tiêu cực bị dồn sâu vào tiềm ẩn trong tâm thức, hứa hẹn lần thứ ba có dịp sinh khởi, sẽ sinh khởi lên như khu rừng chứ không còn là một cây nữa. Từ vấn đề này ta có thể nhận diện được một sự thật rằng những phiền muộn bất an, đổ vỡ phát sinh trong đời sống, đưa đến những bất hạnh đều bắt nguồn từ những hạt mầm bé nhỏ. Muốn chuyển hóa những tâm hành tiêu cực này của chính mình, điều quan trọng đầu tiên là hãy chuyển đổi nhận thức của chúng ta. Chuyển đổi nhận thức bằng cách nào? Trước hết, ta phải quay lại nhìn vào bản thân, xem những sự kiện xảy ra đem đến khó khăn là do mình, không phải nhìn vào người. Ta hãy vỗ lòng tự nhủ, ta là tác nhân, là người gây nên phiền não kiết sử... Thay vì đòi hỏi người kia phải có được mọi điều ưu tú thì ta phải quay lại đòi hỏi nơi mình trước. Chúng ta có khuynh hướng chung hay đòi hỏi người khác làm theo ý mình mà không muốn mình làm, đòi hỏi người kia phải dễ thương trong khi đối với mình dễ thương hay không là chuyện của riêng mình.
Thực tế thì việc đòi hỏi người khác bao giờ cũng khó hơn đòi hỏi chính mình. Cho nên chuyển đổi nhận thức trong đời sống, gần nhất là ta chuyển đổi mình. Phải đòi hỏi nơi mình trước. Làm được điều này thì hoàn cảnh bên ngoài tự nhiên cũng nhẹ nhàng, có thể giúp ta dễ ứng phó hơn. Không gian quanh ta bao la hơn, không khí dễ thở hơn và nhất là không còn vung vãi ghét ghen, bực bội, giận hờn làm đau khổ người khác. Chúng ta sẽ nhẹ tênh khi đi giữa cuộc đời.
Cuộc đời dù có trải đầy gai góc, khổ nhọc đọa đày trước mặt nhưng khi ta đã trang bị những yếu tố rất đẹp, rất lành của một tâm thức đã được chuyển hóa thì trên vạn nẻo đường ta bước, không nơi nào là bất an sầu khổ, đời sống chúng ta bấy giờ là lễ hội của tình thương và hạnh phúc. Đấy là mức độ cạn nhất của việc tu tập giáo lý Duyên khởi. Hãy thực tập, hãy thử chuyển đổi nhận thức, chuyển đổi cách nhìn của mình về đời sống hàng ngày.
Trong đời sống thường nhật, mọi biểu hiệu của thân hay tâm đều phát sinh trong chiều dài của mười hai Nhân Duyên. Nhân Duyên có nghĩa là hạt giống và điều kiện để tác thành, từ đó sinh ra quả. Như đã nói, giáo lý Duyên Khởi rất bao quát, chúng ta chỉ chia sẻ, giải thích một vài chi phần trương mười hai Nhân Duyên để từ đó có thể dễ dàng tiếp nhận và ứng dụng vào việc tu tập của mình của mình nhằm chuyển hóa dòng chảy của mọi nỗi khổ trong cuộc sống đời thường và thâm sâu hơn là chấm dứt nỗi khổ lang thang qua nhiều kiếp sinh tử.
Niềm mơ ước lớn lao của con người trong đời sống là làm thế nào vượt qua được nỗi buồn khổ, đau đớn của bệnh tật, già yếu và sự biệt ly. Có thể người trẻ chưa có ý niệm gì về cái chết, nhưng những người trên sáu mươi tuổi đã bắt đầu cảm thấy bất an, lo sợ. Lo già, lo bệnh, thấy tóc bạc cũng lo, không muốn tóc bạc mà tóc bạc vẫn cứ lai rai... Sau mỗi năm thấy mình bệnh nhiều hơn, đi bác sĩ nhiều hơn nên nỗi sợ hãi về bệnh tật, già yếu, cái chết cứ lớn dần, bao trùm lên đời sống. Người trẻ có những nỗi khổ khác, nhưng nếu có ít nhiều nhận thức về cuộc đời, chúng ta đều cảm nghiệm được rằng dường như niềm vui sướng, hạnh phúc của cuộc sống tặng cho ta thì ít, nỗi buồn khổ, lo lắng lại rất nhiều. Bên cạnh đó, áp lực của xã hội đè nặng, vây quanh, đặt lên chúng ta những lo toan, tính toán rất căng thẳng.
Do vậy, mức độ khổ cao nhất của đời người là sinh, lão tử. Mức độ trung bình của nỗi khổ là ghét mà phải gặt mặt, thương mà phải chia tay; và mức độ cạn nhất của đời sống bình thường là sự lo lắng, bất an. Tất cả những điều này nằm trong chi phần sinh, lão tử - là hai chi phần sau cùng trong mười hai Nhân Duyên. Nhân Duyển đầu là vô minh, và tiếp đến là hành, thức, danh sắc, lục nhập, xúc, thọ, ái, thủ, hữu, sinh và lão tử.
Động cơ cho sinh, lão tử có mặt là do hữu. Tất cả những nỗi khổ có mặt là do hữu; vì tôi có người tôi thương nên tôi sợ mất người thương. Do người thương của tôi rất đáng yêu nên tôi mới ghen hờn, lo âu, nghi hoặc. Tức là từ cái "có" mà tạo thành một chuỗi dài những nỗi khổ nối đằng sau. Chiêm nghiệm sâu về yếu tố hữu, những gì ta có như hình hài này, tình cảm vui buồn này, kỷ niệm quá khứ, tri thức... là những điều cần thiết cho sự sống, nhưng nếu chúng ta xem chúng là không thì điều gì sẽ xảy ra? Có nghĩa là chúng có mặt ở đó nhưng ta không nắm giữ, không bám víu, chấp thủ. Khi đã chấp thủ những gì ta có, thường theo sau là nỗi lo âu và bất an (như khi có gia đình, người thương, con cái... chúng ta phải lo lắng ra vào, ngồi đứng không yên). Nếu dùng tuệ giác của lý Nhân Duyên mà nhìn, sở dĩ những dứa con có mặt với ta trong đời là bởi có ta và có người hôn phối của ta. Khi đã đủ điều kiện, nhân duyên thì một sinh linh mượn ta để đến với đời. Nếu không sinh ra trong gia đình ta, nó cũng sẽ xuất hiện ở một nơi khác, môi trường khác, nên nó đâu phải là sở hữu của ta, ta chưa hề là chủ nhân của nó. Cho nên, tuệ giác của lý Nhân Duyên cho ta nhận biết sự thật không có gì trên đời là sở hữu của ta cả. Và cũng không ai là sở hữu riêng của ai. Thấy được như vậy ta nhẹ tênh đối với những gì ta sở hữu, gọi là có (hữu) mà không nắm giữ (thủ).
Thế thì, khi có một chút giác ngộ về giáo lý Nhân Duyên, chúng ta xả ly được chấp thủ về vật chất, tiền của, nhà cửa, con cái, người thân... và khi xả ly được sự chấp thủ này là ta đã làm vơi nhẹ rất nhiều nỗi ám ảnh từ những tác nhân đưa đến cho ta niềm đau, nỗi khổ. Tất cả mọi sanh linh trên hành tinh này sở dĩ có khổ đau là vì không thoát ra được những tâm hành này, tức là không ra ngoài ái, thủ và hữu. Từ tình trạng chấp thủ này, chúng ta nhìn sâu xa hơn một chút, thấy rằng nó có gốc rễ từ ái, tức là sự ưa thích.
Sự thật, có cái gì ta không thích, không thương mà ta muốn nắm giữ Ta nắm giữ mọi thứ trong tay là vì ta ưa thích, ta yêu chuộng. Biết rằng sự yêu thương do nhiều nhân duyên mà hình thành, nhưng hãy tự hỏi trong những nhân duyên đó thì cái gì là nguyên nhân chủ yếu? Rõ ràng trong ta luôn có những tiếng thì thầm, một rừng ngôn ngữ xao động, cuộn chảy thúc đẩy mọi tạo tác. Điều này nói lên sự liên hệ khắng khích giữa ái và thọ.
Khi nhìn một người mà tâm ta rỗng lặng, không sinh khởi tiếng nói thì thầm bên trong thì thọ không có mặt. Do vậy, áisở dĩ có mặt là vì có thọ nên đưa đến nỗi khổ là điều tất yếu. Thọ sinh khởi từ xúc tức là từ sự tiếp xúc như tai khi nghe âm thanh, mắt khi nhìn cảnh vật...
Nếu khi nghe, khi nhìn (tiếp xúc) mà thần trí chúng ta dạo chơi năm non bảy núi thì dù dòng nhạc có hay, đóa hoa hồng có rực rỡ đến mấy cũng không tác động gì đến ta. Ta nghe mà nghe như tiếng gió thoảng; nhìn mà không thấy màu sắc tươi thắm của hoa. Nhưng khi tiếp xúc mà có ý thức ta dẫn đạo, có tiếng thì thầm khởi lên bên trong cho ta biết đây là bản nhạc của Trịnh Công Sơn. Song, với lời ca: "Nghe mưa nơi này lại nhớ mưa xa...", bỗng dưng quá khứ, kỷ niệm vui buồn ngày cũ như sóng lùa về, thì sự tiếp xúc lại đưa đến thọ, ái, thủ (tiếp nhận, say đắm, bám víu). Chúng ta có thể gọi sự tiếp xúc bên ngoài là xúc chạm vật lý, không đáng quan ngại. Nhưng sự tiếp xúc ở trong chiều sâu tâm thức, có hạt giống của quá khứ, hạt giống của kỷ niệm, của buồn khổ, của phân tích... biểu hiện dẫn dắt thì sự tiếp xúc này sẽ kéo theo một chuỗi những sầu, bi, khổ, ưu, não phía sau như một đoàn quân diễn hành trong tâm thức.
Cho nên tu tập giáo lý Duyên Khởi ở tầng sâu hơn một chút là chúng ta làm thế nào trong mỗi tiếp xúc hàng ngày của mình, dừng lại không để cho thọi có mặt. Và sự khác nhau giữa Thánh hay phàm, giữa thiền sư và người thường, đức Phật và chúng ta chỉ ở chỗ này mà thôi.
Đối với các bậc Thánh, các ngài cũng như chúng ta, cũng đi ngang qua cuộc đời đầy phiền lụy khổ đau, nhưng có điều các ngài không để cho bất cứ đối tượng nào ràng buộc, dính mắc, ngôn ngữ nhà thiền mô tả là: "Đi khắp hành tinh nhưng chân không dính một hạt bụi". Tiếp xúc thì vẫn là tiếp xúc nhưng cảm thọ không phát sinh. Cảm thọ không phát sinh không có nghĩa là uống nước không biết nóng, lạnh; nhìn bông hoa không biết màu sắc, mà có nghĩa là khi tiếp xúc ta nhận biết rõ ràng nhưng không khởi lên tiếng thì thầm bên trong, không độc thoại hay đối thoại để mời gọi ký ức kỷ niệm sinh khởi; đó gọi là xúc mà không sinh thọ. Ngay ở đây ta có thể cắt đứt chuỗi phát sinh của ái và thủ, và đồng thời cũng chấm dứt chuỗi vô minh, hành, thức... trong mười hai Nhân Duyên. Mười hai Nhân Duyên là một vòng tròn gồm mười hai mắc xích. Ta chỉ cần chặt đứt một mắc xích bất kỳ nào đó thì vòng tròn mười hai mắc xích kia tự tan rã.
Đức Thế Tôn sau khi thành đạo, ngài đã thiền quán, chiêm nghiệm và bừng sáng giáo lý mười hai Nhân Duyên quan trọng này. Sau này các vị luận sư đã dùng giáo lý Duyên Khởi khai triển thành hệ thống để nhận diện về toàn thể cấu trúc vật chất hữu hình, cũng như sự vận hành của tất cả mọi ý niệm và hình thành học thuyết Tánh Không, Chúng ta tu tập chỉ cần thực hành thế nào ngay nơi sự tiếp xúc nà đừng để cho cảm thọ sinh khởi. Thực tập không để cho cảm thọ của quá khứ tràn về tức khắc, chúng ta có thể cắt đứt dòng chảy phiền não của sinh tửphía sau, đồng thời diệt trừ gốc rễ vô minh phía trước.
Cuối cùng, chúng ta chia sẻ vấn đề chứng nghiệm giáo lý Duyên Khởi. Có hai con đường để bước sâu vào đạo, tiến gần đến chân lý.
Thứ nhất là ngộ lý khởi tu. Ngộ lý khởi tu là con đường vận dụng trí tuệ để nhận diện rốt ráo mọi đau khổ của cuộc đời vốn là do nhân duyên mà sinh ra. Ai có được niềm tin chắc thực như vậy và từ đó mà chuyển đổi nhận thức, quan niệm chấp thủ sai lầm của mình thì gọi là người thể nhận được ly (ngộ) để bắt đầu vận dụng vào cuộc sống.
Con đường thứ hai là khởi tu (ứng dụng) trước rồi dần dần nhận ra đạo lý. Dưới lăng kính của tuệ giác Duyên Sinh vô ngã, chúng ta có thể nhìn mọi việc dù thành công hay thất bại đều có giá trị tích cực giúp ta tu tập thiện hạnh và vươn lên trong mọi tình huống. Khi hiểu được mọi biểu hiện không phải chỉ dành cho một mình ta mà có sự tương tác trùng trùng, thì một việc lành mình làm, một ý niệm tốt đẹp khởi lên..., tất cả không bao giờ mất. Hiện nay có những ngành khoa học thử nghiệm chứng minh tâm thức con người chúng ta có một khả năng trị liệu rất lớn đối với hình hài, đối với sự sống. Ta gởi một ý niệm thiện lành để cho một người để chuyển hóa tâm thức người kia là gởi tặng hạnh phúc cho người ấy. Khi tâm ta rạng rỡ niềm vui, tự nhiên người chung quanh ta cũng vui theo, đó là món quà từ bên trong ta gởi tặng đến người mà không cần làm thêm gì cả.
Bằng con đường sử dụng trí tuệ, sử dụng nhận thức, chúng ta đi vào giáo lý Duyên Khởi để từ đó nhận ra các pháp trên thế gian đều hình thành bằng nhân duyên. Và bằng con đường thực hiện thiện hạnh trong đời sống thâm thức chúng ta khi cơ duyên hội đủ, tự nhiên bừng sáng tuệ giác: Mọi hiện hữu đều được cấu thành bởi duyên sinh vô ngã. Và ta sống trong sự tiếp xúc với mọi thứ, mọi điều mà không hề vướng mắc vào cảm thọ, không đắm chìm vào ái, thủ, hữu. Ta thong dong trong cuộc đời, không có bóng dáng lo âu, khổ đau đè nặng lên tâm thức.
Chúng ta đều biết nền tảng xuyên suốt của giáo lý đạo Phật là Duyên sinh đưa đến vô thường, vô ngã và hình thành tam pháp ấn, cuối cùng quy về tự thể là Niết bàn. Con đường tu tập của chúng ta ở mức độ thâm sâu nhất là làm thế nào thể nhập tự thể Niết bàn không sinh không diệt. Trong đời sống thế gian, sự nghiệp của chúng ta tạo dựng một đời nếu khéo léo thì giữ được đến lúc trăm tuổi, rồi cũng để lại cho con cháu nào của cải, tiền tài, danh phận..., có thể cao sang hơn hết thảy mọi người, nhưng thử hỏi những thứ ấy có tồn tại mãi không? Hay tất cả cũng đều mất đi khi ta không còn hơi thở. Sự thật này cho ta cơ hội thể nghiệm rõ ràng hơn về giáo lý Duyên Khởi để từ đó đưa đến đoạn cuối của con đường thể nghiệm tự tánh Niết Bàn.
Giáo lý Duyên Khởi trao cho ta chiếc chìa khóa mở tung cánh cửa thay đổi nhận thức, ta không phải là hình hài này, không phải là vui buồn, sướng khổ, thương ghét này, không phải là suy nghĩ này. Giáo lý Duyên Khởi có công năng phá tan mọi bản ngã mà ta chấp chặt bất lâu nay, và giúp ta nhận diện con người thật của mình vốn là cái ở sâu bên trong hợp thể ngũ uẩn này. Điều này được chỉ ra rất rõ trong Thiền sử qua câu chuyện Phá Táo Đọa rất hay sau đây:
- Ở một làng kia, người ta đồn rằng có một ông thần Táo rất linh hiển. Ai cầu điều gì đều được toại nguyện. Ai mất bò, dê, trâu, heo đến khấn vái là ông giúp cho tìm lại được, đem về. Thần Táo linh quá nên dân làng thường đem heo, gà đến cúng cho ông ở cái lò đặt bên gốc cây đa. Ngày nọ, một nhà sư đi ngang qua vùng này, nghe đồn chuyện thần Táo, bèn lò mò đến xem cái miếu thờ ấy. Nhà sư nhìn cái lò một lúc, rồi lấy gậy gõ ba cái trên đầu lò bảo: "Ôi, tôi tưởng gì ghê gớm lắm, hóa ra chỉ là cái bếp lò do đất nặn lên có gì mà linh hiển". Sau câu nói của nhà sư, cái lò vỡ ra từng mãnh, đổ sụp xuống. Lát sau, một ông thần mũ cao, áo rộng đi đến phục lạy dưới chân nhà sư mà thưa rằng: "Bạch thầy, con bị đọa ở đây năm trăm năm rồi, hôm nay nhờ lời khai thị của thầy nên con ngộ được lý Duyên Sinh, thoát kiếp đọa đày". Nhà sư cười bảo: "Lý duyên sinh là tự tánh của ông, không phải do tôi khai thị mới có". Ông thần thưa: "Đành là như vậy, nhưng không có thầy khai thị con đâu có ngộ được". Nói xong ông thần biến mất. Các đệ tử của vị thầy thấy lạ, đến thưa: "Thầy có phép mầu gì mà có thể khai thị để ông thần Táo kia liễu ngộ, xin nói lại cho chúng con nghe". Nhà sư nói: "Các thầy cùng đi với tôi đều thấy đó. Tôi chỉ nói: Ông vốn là đất tạo thành, có gì là linh hiển trong ông đâu!" Các đệ tử rất ngạc nhiên không biết trong lời nói kia có điều gì lạ mà thần Táo thoát được kiếp bị đọa năm trăm năm. Điều kỳ diệu đó là gì? Nếu nhận ra được cái kỳ diệu trong đó tức khắc mình đã nhận biết con đường Niết bàn để quay lại.
Thần vốn không có hình thể vật lý, nên ông thần Táo có thể biến mất nơi này, hiện ra chỗ khác một cách nhẹ nhàng. Ông đi bằng tâm thức: sáng chơi non Nam, chiều dạo biển Bắc, chưa hề bị ràng buộc, ngăn ngại bởi một vật gì. Một hôm, ngồi vắt vẻo trên cành cây, tình cờ thấy có người đến đốt hương khấn vái trước cái lò cầu xin gì đó. Ông nghĩ là người ta khấn vái mình liền chạy đi tìm heo hay bò lùa về cho họ. Một vài lần thấy linh hiển, người ta rủ nhau đến khấn xin trước cái lò đông hơn, thế là ông vất vả ngược xuôi để giúp tìm kiếm trâu, bò, heo... cho dân làng tội nghiệp. Chưa hết, nếu một hôm có đứa trẻ chăn bò vào nghịch phá, lấy chân đá cái lò, vậy là xúc phạm đến ông, ông bẻ gãy chân nó. Rồi khi gặp chuyện không như ý, ông cũng nổi giận, bất an, sầu não..., vì ông đã gắn đời ông vào cái lò, ông thấy ông là cái lò bể kia.
Vị sư đã nhìn thấy điều ấy, chỉ nhẹ nhàng bảo ràng ông không phải là cái lò đất. Cuộc đời thần Táo không phải tất tả ngược xuôi như vậy để thỏa mãn mọi người. Ông không phải là cái lò kia, mà là một người khác ở bên sau cái lò ấy. Từ câu chuyện này, chúng ta có thể nhìn lại để xem thân này là ta hay thân của ta? Sự thật thân này chỉ là vật sở hữu của ta.
Chúng ta cần nhớ một điều quan trọng. Cái gì được cho là của tôi tức cái đó đều là vật sở hữu. Khi mọi vật đã là sở hữu thì nó không phải là "mình" mà là "cái của mình". Nhưng chúng ta thường để mình gắn chặt vào mọi thứ tình cảm (niềm vui, nỗi buồn, thương giận...) cho đến vật chất (nhà, xe, tiền của, con cái, người thân...), cho đó là ta nên bị ràng buộc khổ sở vô cùng. Chúng ta đồng hóa mình vào trong những thứ ấy, luôn thấy mình là "cái lò bể" giống như ông thần Táo kia. Và việc tu tập ở đây là ta chỉ cần quay lại nhận rõ chính mình là "ông thần Táo" chứ không phải là "cái lò" dưới gốc đa, mình là tuệ giác "nhận biết" bên trong chứ không phải thân này. Mình là cái không đến đi, không sinh diệt.
Những gì có tính chất sinh diệt như niềm vui, nỗi buồn, dòng suy nghĩ... đều không bao giờ hiện hữu mãi trong ta. Tình yêu thương nào rồi cũng có lúc phai nhạt. Mọi thứ đều đổi thay, cho nên mọi hiện tượng cấu thành từ suyên sinh, duyên khởi đều chỉ là sở hữu của ta. Ta hãy nhận diện nó như một người khách; ta có quyền mời giữ nó ở lại với mình và cũng có quyền khước từ hay mời nó ra khỏi nhà theo ý mình. Thông minh làm được điều này là ta đang loại trừ tất cả những nỗi đau khổ đến với ta trong cuộc sống. Chúng ta tu tập là thực hành mỗi ngày nhìn mọi thứ đi qua trong tâm thức ta, đến với ta qua những sinh hoạt, giao tiếp hằng ngày bằng sự nhận biết. Tất cả có đến và đi, nhưng khả năng nhận biếtcủa ta không dến không đi bao giờ; nó luôn có mặt ngay nơi đây và giờ phút này.
Sống được với cái nhận biết ấy thì ngay lúc tiếp xúc chỉ là tiếp xúc. Có xúc mà không có thọ, tưởng, ái, thủ, hữu, ưu bi, khổ não. An trú ngay chỗ nhận biết này, ta ngắt được dòng chảy của vô minh phía trước, chấm dứt được khổ đau phía sau. Ngay nơi đây tỉnh sáng thấy mình không phải là chiếc lò bể, tức chúng ta đang an trú trong tự thể Niết bàn, an trú trong tâm Phật chiếu sáng chính mình. Với niềm tin chắc thực vào điều này, thì dú có sống bất cứ nơi nào trên trái đất, chúng ta vẫn thong dong không vướng mắc, vì ta đã trở về với quê hương đích thực của mình. Trong ta là niềm hạnh phúc tỏa rạng, là hương vị an lạc tràn đầy và ta có thể dâng tặng những phẩm chất đó đến với mọi người.